(…) a  po ewakuacji armii [Andersa] zmianie uległy proporcje etniczne pośród pozostałych w „domu niewoli” obywateli polskich. Zwiększył się odsetek ludności żydowskiej, która stanowiła już 44% ogółu, czyli tylko siedem procent mniej w stosunku do etnicznych Polaków (51%). Niewielka, znowu, ich część przyjęta została do armii stworzonej przez komunistyczny Związek Patriotów Polskich, której dowódcą został pułkownik Zygmunt Berling, dezerter z  armii Andersa. Najważniejsze informacje o liczbie żołnierzy, o zasadach werbowania polskich Żydów do i dywizji im. Tadeusza Kościuszki przynosi znowu książka Benjamina Meirtchaka.


(…)

Sam pułkownik i dowódca [Zygmunt Berling] obawiał się „wejścia do kraju z nowymi hasłami i kierownictwem złożonym prawie wyłącznie z Żydów”, dlatego miał żal do Wandy Wasilewskiej za „zażydzenie” kierownictwa ZPP.
(…)
Powiada pisarz [Julian Stryjkowski, piszący jako „Mang”], że zwolnieni łagiernicy polscy „nienawidzili komunistów i Żydów, identyfikując ich z komunizmem, nie bez pewnych podstaw”. W obozie w Sielcach (wybór miejsca nie był przypadkowy, rosyjska nazwa miała kojarzyć się z Polską), panowała zasada: „nie dotykać sprawy żydowskiej jako w ogóle nie istniejącej”. Nad „reedukacją” zwolnionych z łagrów Polaków, „elementu wrogiego komunizmowi i antysemickiego”, „trudzili się w pocie czoła”, jak sarkastycznie wspomina Stryjkowski, kierownicy „polwychu” (politycznego wychowania), którymi byli „przeważnie oficerowie Żydzi, o ile możności z niesemickim wyglądem”. I ten korpus wyruszył znad Oki „do grających wierzb, malowanych zbóż”, by stworzyć „Wielką, Pospolitą Rzecz”, jak pisał kolejny „ocalony na Wschodzie” Żyd z Polski – Adam Ważyk. „Wielką, Pospolitą Rzecz” już właściwie bez Żydów.
…
Do Związku Sowieckiego wywieziona została Rzeczpospolita. Opuszczała „dom niewoli”, częściowo i w kilku etapach, już tylko Polska. Wracała w nowe granice, w nowy świat, który z Rzeczpospolitą niewiele miał wspólnego. Zabrakło w nim tych, którzy go przez wieki współtworzyli.

Tadeusz Sucharski
„Literackie świadectwa polskich Żydów ze Związku Sowieckiego (z czasów II wojny światowej)”
w: „Żydzi wschodniej Polski” (seria II), red. Jarosław Ławski i Barbara Olech
ISBN: 978-83-64081-03-3, ISBN: 978-83-63470-23-4